බණ භාවනා පුරුදු වෙන කෙනෙක් ‘මට සමථය වැඩෙනවා ද? විදර්ශනාව වැඩෙනවා ද?’ කියන කාරණාව නුවණින් කල්පනා කරන්ට ඕන. ඒ කියන්නේ ප‍්‍රත්‍යවේක්ෂා කරලා බලන්ට ඕන. එය තමා විසින් ම කළ යුතු දෙයක්. ඒ වගේම සමථය සහ විදර්ශනාව එකිනෙකට වෙනස් කියන කරුණත් අපි තේරුම් ගත යුතුයි. නමුත් ආරම්භයේ දී සමථය වැඩෙන්නෙත්, විදර්ශනාව වැඩෙන්නෙත් එක ම රටාවකට යි. ඒ වගේම සමථයෙන් ඇති වන ප‍්‍රතිඵලය වෙනස්. විදර්ශනාවෙන් ඇති වන ප‍්‍රතිඵලය වෙනස්. ඒ සමාධි වල ස්වභාවයන් එකිනෙකට වෙනස්. සමාධියේ ස්වභාවය වෙනස් වුණාට ආරම්භයේ දී ඒවා වැඩෙන රටාව එක වගෙයි. අපි ඒ වැඩෙන රටාව තේරුම් ගත යුතුයි, ඉගෙන ගත යුතුයි. ඉගෙන ගෙන ප‍්‍රත්‍යවේක්‍ෂා කරන්ට දැනගත යුතුයි. මුලින් ඒ ගැන ඉගෙන ගන්ට ඕන. ඉගෙන ගෙන, තමා තුල ඒ ස්වභාවය ඇති වෙන විදිය තමා ම තේරුම් ගන්ට ඕන. එහෙම නැත්නම් සමාධිය දියුණු කරගන්ට බෑ.

යම් කෙනෙක් සමථය හෝ වේවා විදර්ශනාව හෝ වේවා පුරුදු වෙද්දී, ඒ භාවනාවන් හොඳින් පිහිටන්ට පටන් ගත්තොත් එයාගේ සිතේ ප‍්‍රමුදිතභාවය හටගන්නවා. ප‍්‍රමුදිත යි කියන්නේ, එයාගේ සිත නීවරණ වලින් බලවත්ව පීඩා විඳින ස්වභාවයෙන් ඈත් වෙනවා. නීවරණ වලින් බලවත් පීඩා වෙනවා නම් සිත ප‍්‍රමුදිත නෑ. සිත අපහසුතාවයන් තුල තමයි තියෙන්නේ. සිත ප‍්‍රමුදිත ස්වභාවයට පත්වුණ කෙනාට නීවරණ වලින් බලවත් පීඩා නෑ. නමුත් ඔහු තුල නීවරණ නැද්ද? නීවරණ තියෙනවා. ඒවා දුබල වෙලයි තියෙන්නේ.

නීවරණ වලින් බලවත් පීඩා ඇති වෙන්නේ කෙබඳු ස්වභාවයක් තුල ද? ඒක මේ වගෙයි; වහින කොට කූඩැල්ලන්ට පණ එනවා. උන්ගේ ගහණය වැඩි වෙනවා. පායන්ට පටන් ගත්තා ම කූඩැල්ලන්ට පණ නැතුව යනවා නේද? එතකොට උන්ගෙන් බාධා පීඩා අඩුයි. ඒ කියන්නේ කූඩැල්ලන්ට සුදුසු පරිසරයක් හැදෙන කොට උන්ගෙන් ඇතිවන කරදර වැඩියි.

ඒ වගේ, අපට නීවරණ වලින් බාධා, පීඩා, කරදර එන්නේ නීවරණ පෝෂණය වෙන්ට සුදුසු පරිසරයක් තියෙන කොට යි. අපි නීවරණ වලට ආහාර සපයනවා නම්, නීවරණ වලින් පීඩා වැඩියි. නීවරණ වලට ආහාර සපයන්නේ නැත්නම්, නීවරණ වලින් එන පීඩා අඩුවෙනවා. නීවරණ වලට ආහාර සපයන්නේ නැතුව ඉන්ට නම් අපි මොකක්ද කරන්ට තියෙන්නේ?

1. ඉන්ද්‍රිය සංවරය හොඳින් පුරුදු කරගන්ට ඕන
2. සම්පජඤ්ඤය හොඳින් පුරුදු කරගන්ට ඕන
3. සිල් පද හොඳින් රැකගන්ට ඕන.

එතකොට නීවරණ වලට ආහාර සපයන දොරටු වැහෙනවා.

ඒ විදියට පුරුදු වෙමින්, සමථය හෝ වේවා විදර්ශනාව හෝ වේවා, ඒ භාවනාවන් ටිකෙන් ටික හොඳින් පුරුදු කරන කොට නීවරණ වලට ආහාර සැපයෙන්නේ නෑ. ඒ වෙනුවට කුසලයක් හිතේ පුරුදු වෙනවා. නීවරණ කියන්නේ අකුසල්. දැන් ඒ අකුසල් හිතේ පුරුදු වෙන්නේ නෑ. කුසලය පුරුදු වෙනවා. අකුසලයට ආහාර නෑ. කුසලයට ආහාර සැපයෙනවා. දැන් සිහිය දියුණු කරන්ට මහන්සි වෙනවා. එතකොට නීවරණ වලට ආහාර නැති වෙනකොට නීවරණ දුබල වෙනවා. නීවරණ බලවත් නැහැ. දැන් සිත ප‍්‍රමුදිත යි, නැවුම්, අළුත්. අලස ගතිය හිතේ නෑ. හිත ප‍්‍රාණවත්. ඒ ස්වභාවය අපි තේරුම් ගන්ට ඕන.

ප‍්‍රමුදිතභාවය ඉබේ ඇතිවෙන්නේ නැහැ. ප‍්‍රමුදිතභාවය ඇතිවෙන්ට නම්, සිතේ පසුතැවෙන ස්වභාවය නැතිවෙන්ට ඕන. සිත පසුතැවෙනවා නම් ප‍්‍රමුදිත වෙන්නේ නෑ. ‘අපරාදේ මම අර වැඩේ කළේ’ කියලා සිතෙනවා නම්, එහෙම නැත්නම් ‘අනේ මට අර දේ ඇත්නම්, ගන්ට බැරි වුණා නේ’කියලා ඒ විදියට සිතෙනවා නම්, සිත පසුතැවෙනවා. එයාට ප‍්‍රමුදිතභාවය උපදින්නේ නෑ. ප‍්‍රමුදිතභාවය හටගන්ට නම් එයා පසුතැවෙන්නේ නැති කෙනෙක් වෙන්ට ඕන.

තමන්ගේ සීලය පළුදු වෙනවා නම්, එයාට සතුටු වෙන්ට කාරණා නෑ. එයා පසුතැවෙනවා. අතීතය මතක් කරලා දුකට පත්වෙනවා. ඉන්ද්‍රිය අසංවර වුණා නම්, එයාට සතුටු වෙන්ට කාරණා උපදින්නේ නෑ. දැකපු දේ සිහි කර කර කණස්සල්ලෙන් වාසය කරනවා. එහෙනම් ඒ ‘ඉන්ද්‍රිය සංවර සීලය, සති සම්පජඤ්ඤ සීලය, සිල් පද’ කියන ධර්මයන් හොඳින් රැක ගත්තොත්, ඒ කියන්නේ සීලය හොඳින් සම්පූර්ණ කරගත්තොත්, එයාට පසුතැවෙන ස්වභාවය නැති කරගන්ට පුළුවන්. සීලය පිරෙන කෙනාට පසුතැවීම නැතිවෙලා යනවා.

පසුතැවීම නැති වුණා ම සිත ප‍්‍රමුදිත යි. ප‍්‍රමුදිතභාවයෙන් යුක්ත කෙනාට පහසුවෙන් භාවනාව කරගෙන යන්ට පුළුවන්. නීවරණ වලට ආහාර සැපයෙන්නේ නෑ. කුසල් දහම් සිතේ පුරුදු වෙනවා. එයා සිහිය දියුණු කරනවා. කලක් භාවනා කරගෙන යනකොට, නීවරණ සම්පූර්ණයෙන් යටපත් වෙලා ඒ භාවනා අරමුණ පමණක් සිතේ පවත්වන්ට පුළුවන්කමක් ලැබෙනවා. නීවරණ නැති නිසා සිත බලවත් විවේකයෙන් තියෙන්නේ. ඒ බලවත් විවේකය සහිතව භාවනා අරමුණ පවත්වාගන්ට එයාට පුළුවන්කම තියෙනවා.

විවේකයෙන් යුක්තව භාවනාව කරගෙන යනකොට සිතට ප‍්‍රීතිය ඇතිවෙනවා. ඒ විවේකය නිස යි ප‍්‍රීතිය ඇතිවෙන්නේ. ප‍්‍රීතියෙන් යුක්තව භාවනාව කලක් කරන කොට, එයාගේ කය සැහැල්ලු වෙනවා. පස්සද්ධිය කියන්නේ එයට යි. සැහැල්ලු කයින්, භාවනාව පහසුවෙන් කරගෙන යන්ට පුළුවන්. මේ වෙනකොට කායික අපහසුකම් කිසිවක් නෑ.

සැහැල්ලු කයින් භාවනාව පහසුවෙන් කරගෙන යනකොට සිතට සැපය ඇතිවෙනවා. එතකොට ඒ සැපය විඳිමින් භාවනාව කරගෙන යනවා. කලක් එහෙම භාවනා කරන කොට ඒ සැපවත් වූ සිත එකඟ වෙන්ට පටන් ගන්නවා. එයාට සමාධිය ඇතිවෙනවා.

එතන දී ‘සමාධිය’ කියන්නේ, සමථය හෝ විදර්ශනාව ට අදාල බලවත් සමාධිය යි. ඊට මෙහා තියෙන්නෙත් සමාධි ස්වභාවයන් ම තමයි. පස්සද්ධිය, සැපය, ප‍්‍රීතිය කියන ඒ අවස්ථාවන්හී දී ත් සමාධි ස්වභාවයන් තමයි තියෙන්නේ. නමුත් ඒ බලවත් සමාධිය නෙවෙයි.

පසුතැවීම නැති කෙනා තුල ප‍්‍රමුදිතභාවය උපදිනවා. ප‍්‍රමුදිතභාවය ඉපදුන කෙනා තුල ප‍්‍රීතිය ඇති වෙනවා. ප‍්‍රීතිය ඇති වුණ කෙනා තුල පස්සද්ධිය ඇති වෙනවා. පස්සද්ධිය ඇති වුණාට පස්සේ සැපය ඇතිවෙනවා. සැපය ඇති වුණ කෙනාට සමාධිය උපදිනවා. ඒ සැපය ඇති වුණ කෙනාට උපදින සමාධිය තමයි ධ්‍යාන මට්ටමේ සමාධිය කියලා කියන්නේ. ඊට කලින් තියෙන්නෙත් සමාධි ස්වභාවයන් ම තමයි.

ඒ විදියට සමාධිය වැඩෙන රටාව අපි ඉගෙනගන්ට ඕන. ඉගෙනගෙන තමන් තුල ඒ ස්වභාවය නුවණින් තේරුම් ගන්ට ඕන. ඒක භෞතික දෙයක් නෙවෙයි, ආධ්‍යාත්මික දෙයක්. මේ ගැන සූත‍්‍ර දේශනා වල බොහෝ විස්තර තියෙනවා. ඒ සමාධිය වැඩෙන රටාවෙන් බැහැර ක‍්‍රමයකට කොයි තරම් උත්සාහ කළත්, ප‍්‍රාර්ථනා කළත් නිවැරදිව සමාධිය ඇති වෙන්නේ නෑ.

සීලය සම්පූර්ණ කරගැනීමෙන් තමයි අපි පටන් ගත යුත්තේ. වෙන තැනකින් නෙමෙයි. සීලය සම්පූර්ණ කරගන්ට නම්,

1. ආර්ය වූ ඉන්ද්‍රිය සංවර සීලය
2. ආර්ය වූ සති සම්පජඤ්ඤ සීලය
3. ආර්ය වූ සිල් පද

කියන මේ කාරණා තුන ම සම්පූර්ණ වෙන්ට ඕන. එයා තුල පසුතැවීම ඇති වෙන්නේ නෑ. පසුතැවීම නැති කෙනා තුල ප‍්‍රමුදිතභාවය උපදිනවා. ප‍්‍රමුදිතභාවය ඉපදුන කෙනා තුල ප‍්‍රීතිය ඇතිවෙනවා. ප‍්‍රීතිය ඇති වුණ කෙනා තුල පස්සද්ධිය ඇති වෙනවා. පස්සද්ධිය ඇති වුණ කෙනා තුල සැපය ඇති වෙනවා. සැපය තියෙන කෙනා තුල තමයි සමථ විදර්ශනා ධර්මයන් පහළ වෙන්නේ. ඒක වළක්වන්ට කාටවත් බෑ. ඒක ධර්මතාවයක්. සමථ හෝ විදර්ශනා සමාධි ඇතිවෙන්නේ ඒ පිළිවෙලට යි.

අපි ආරම්භ කළ යුත්තේ සීලය සම්පූර්ණ කරගන්ට කල්පනා කිරීමෙන්. නමුත් සීලය සම්පූර්ණ කරලා ඉවර වෙලා ද අනිත් ටික කරන්නේ? නෑ. මේ කටයුතු එකට කරගෙන යන්ට පුළුවන්. බණ භාවනා කරන අතර ම තමයි සීලයත් පුරුදු කරගන්නේ. නැත්නම් සීලය සම්පූර්ණ කරලා ඉවර වෙලා බණ භාවනා කරනවා නෙවෙයි. ඔක්කොම එකට යි කරගෙන යන්නේ. සීලයේ යම් අඩුපාඩු තිබුණොත් ඒවා හදාගෙන බණ භාවනා පුරුදු කරගෙන යන්ට ඕන.

ඒ විදියට සීලය සම්පූර්ණ කරගන්නේ කොහොම කෙනා ද? සීලය සම්පූර්ණ කරගන්ටත් හේතුවක් තියෙන්ට ඕන නේද? සීලය සම්පූර්ණ වෙන්නේ ශ‍්‍රද්ධාව තියෙන කෙනා තුල යි. ශ‍්‍රද්ධාව නැත්නම් එයා තුල සීලය සම්පූර්ණ වෙන්නේ නෑ. එහෙනම් මතක තියාගන්න ‘කොහෙන්ද පටන් ගත යුත්තේ’ කියන දේ.

ශ‍්‍රද්ධාව ඇති වෙන්නේ කොහොම කෙනා තුල ද? දුක ගැන තේරුම් ගන්න කෙනා තුල යි. මේ ජීවිතයේ දුකක් තියෙනවා කියලා යම් කෙනෙක් තේරුම් ගන්නවා නම්, එයා තුල ශ‍්‍රද්ධාව උපදිනවා. ඒක අද්භූත දෙයක් නෙවෙයි. එහෙනම් අපි පටන් ගත යුත්තේ එතනින්. දුක වටහා ගැනීමෙන්. දුක තේරුම් ගැනීමෙන්. යම් කෙනෙක් දුක්ඛ ආර්ය සත්‍යය තේරුම් ගත්තොත් එයා තුල ශ‍්‍රද්ධාව ඇති වෙනවා. එයාට පිරිසිදු නිවන් මඟ දියුණු කරගැනීමේ භාග්‍යය උදා වෙනවා. තෙරුවන් සරණයි!

– පූජ්‍ය නාවලපිටියේ අරියවංශ ස්වාමීන් වහන්සේ